Cuộc sống con người như một cuộc xuất hành qua sa mạc cuộc đời. Để đến được bến bờ hạnh phúc, họ phải chiến đấu với nắng gió sương sa của thời cuộc và những mối quan hệ xã hội đa chiều. Có lẽ càng sống trong kỷ nguyên của sự tương tác và kết nối, con người lại càng khát khao được thể hiện, được nhìn nhận và tôn trọng giá trị riêng biệt của bản thân. Tuy nhiên, thật trớ trêu, chúng ta lại hay có xu hướng bài trừ những người không giống mình dưới nhiều hình thức khác nhau. Bởi vậy mà có người đã chua xót, mỉa mai thốt lên: “Người ta cười tôi vì tôi không giống ai; tôi cười người ta vì người ta giống nhau”.
Con người là một nhân vị độc đáo với quyền tự do chọn lựa
Ngay từ khoảnh khắc được thành hình là một tế bào đầu tiên, mỗi người đã là một cá vị rất hoàn bị, là một thực thể thống nhất và không lẫn lộn. “Sự riêng biệt và bất khả lặp” của chúng ta không bị giản lược vào vật chất, nhưng còn được thể hiện trong ý thức về sự hiện hữu mình. Theo thánh Tommaso d’Aquino, con người là hữu thể cá vị độc đáo với phẩm giá cao quý, tồn tại cho chính nó, không phải là kiểu quy nhân ích kỉ nhưng với nhân vị tự do, có khả năng tự quyết về hiện hữu mình[i]. Như vậy, điều làm nên sự khác biệt rõ ràng giữa con người và thế giới sinh vật hệ tại ở việc họ ý thức về chính mình, không thuần túy theo bản năng đã được thiết lập cách cố định. Chính trong nhân vị độc đáo ấy mà con người sống cuộc đời mình cách tròn đầy, khi có thể tự do đặt vấn đề về sự sống, đánh giá cái đẹp, mơ ước thăng hoa và hướng đến Siêu Việt. Sự phong phú và đa dạng trong chọn lựa và hành động của con người còn hệ tại ở việc họ dám đối diện với một tình huống xác định, dấn thân cách mạnh mẽ và khẳng định mình trong tư cách là một cái tôi độc đáo. Tính đặc thù của nhân vị không chỉ là xem xét, đánh giá, đối diện mà còn là dám lãnh trách nhiệm về việc mình làm và điều mình nói[ii].
Hơn nữa, tự do còn là khả năng vô cùng lớn, tuyệt hảo và siêu đẳng của con người. Đây là một phẩm chất cao quý được thể hiện trong quyền quyết định của họ trên cuộc đời và chọn lựa các hành vi của cuộc sống. Theo triết gia Kant, chính con người là nhà làm luật cho mình và về mình. Lương tri là vị thẩm phán đầy đủ thẩm quyền để phán xét dựa theo tiêu chuẩn sự tốt lành của thiện chí về tính luân lý của hành động con người[iii]. Do vậy, trong tư cách là một nhân vị hoàn toàn tự quyết về cuộc đời, người ta hoàn toàn có thể xây dựng cho mình nhân sinh quan với giá trị riêng biệt, chọn một phong cách ăn mặc, làm việc hay hành xử riêng, thậm chí có tự do để ‘cười’ người khác vì họ ‘không giống mình’.
Tính liên chủ thể và tôn trọng sự khác biệt của con người
Quả là xác đáng khi khẳng định phải tôn trọng tự do và nhân vị của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, sống trên đời có ai là một ốc đảo biệt lập? Chúng ta đều có sự liên hệ với nhau, bởi “nếu tha nhân không hiện hữu thì tôi cũng không hiện hữu”[iv], và “ai không thể sống đời sống chung hoặc không cần đến cộng đồng vì tự mình làm đủ, người đó hoặc là thần thánh hoặc là quái vật”[v]. Do vậy, con người không chỉ là người hơn khi tự nhận biết về mình cách chân thực trong khả năng điều tiết của lý trí, ý chí, năng lực, sở trường hay ước muốn, nhưng còn hệ tại trong việc mở ra với tha nhân. Chỉ khi khởi đi từ tha nhân, tôi mới có thể hiểu chính mình. Chính trong sự liên đới mật thiết với tha nhân, tôi nhận thức điểm mạnh, điểm yếu của bản thân, đồng thời qua quá trình tiếp xúc, cá tính và nhân cách tôi được tỏ bày. Tôi khẳng định sự độc đáo và tự do của mình trong tương quan với tha thể, bởi tôi chỉ có thể nhận ra mình khác biệt khi so sánh với những người xung quanh. Do đó, tôi là tôi bởi chúng ta là[vi].
Trong mối tương quan liên vị, mỗi người được mời gọi tôn trọng sự khác biệt độc đáo của nhau. Đó là sự nhìn nhận, tôn trọng những nhân vị khác với cả con người họ, với lý trí, tình cảm và thân xác họ[vii]. Trong tương giao thông thường, những người có cùng một hệ giá trị và trường năng lượng sẽ có xu hướng tìm đến nhau; và thực tế, con người không dễ chấp nhận những gì khác biệt, hoặc tỏ lộ thái độ không chào đón với ai không cư xử như cách họ mong muốn. Thậm chí đôi lúc, người ta nhân danh tình thương và sự kỳ vọng để phán xét, dị nghị, áp đặt và muốn thay đổi người khác. Đã có không ít người là nạn nhân của hiệu ứng đám đông, bị người ta ‘cười’ vì không giống họ. Cái cười ở đây có thể là một ánh nhìn miệt thị, một lời chỉ trích sau lưng, một lời bóng gió trước mặt, hay cả “tấn gạch đá” trên các trang thông tin cá nhân. Và thật trớ trêu, chủ đề của một cuộc nói chuyện giữa hai hay nhiều người lại thường hay đề cập tới một người thứ ba nào đó vắng mặt.
Xã hội là sự tổng hòa của những dị biệt, chắc chắn ai cũng có lý do để trở nên khác biệt. Hoàn cảnh gia đình, môi trường giáo dục – xã hội, tâm thức, trải nghiệm và những biến cố hoàn toàn khác nhau hình thành những quan điểm và lối sống riêng của mỗi người khi ứng xử với cuộc đời là điều tất nhiên. Bởi vậy, mọi kết giao cần dựa trên nền tảng là sự tôn trọng. Nhưng để tôn trọng sự khác biệt thì cần có một con tim thấu hiểu và cảm thông. Con người là một huyền nhiệm, và có lẽ không ai thông thái cho đủ để thấu suốt lý do vì sao những người xung quanh lại suy nghĩ và hành xử theo cách thức như vậy. Do đó, cớ sao lại phải áp đặt trên người khác những quy chuẩn mình cho là đúng? Nếu trong một xã hội, ai ai cũng hành xử theo một mẫu số chung, cố gắng hành động để vừa lòng người khác thì thế giới sẽ trở nên thật đơn điệu và nhàm chán, vườn hoa xã hội sẽ mất đi sự phong phú của màu sắc cá nhân, bởi chẳng còn ai dám bộc lộ cá tính độc đáo của mình.
Thêm nữa, tôn trọng sự khác biệt cũng là một cách thế để tôn trọng tự do và nhân vị độc đáo của mỗi người. Khi đứng trước một lối sống hay cách hành xử khác với hệ giá trị của bản thân, nếu ta chưa thể đồng tình, ủng hộ thì ít nhất cũng nên thận trọng trong cách bình luận, đánh giá chúng. Đây là bước đầu thể hiện sự tôn trọng với bản vị riêng biệt của tha nhân. Đôi lúc, không nhất thiết phải đi đến tận cùng của đúng – sai, đen – trắng, vì biết đâu, ranh giới giữa những điều ấy cũng mong manh và có thể thay đổi? Do vậy, tôi không có quyền đánh giá sự khác biệt của người khác và họ cũng chẳng có thẩm quyền ‘cười’ trên lối sống cá nhân của tôi. Việc tùy tiện đưa ra phán xét không chỉ thể hiện sự nghèo nàn, hạn hẹp trong nhận thức của bản thân mà đôi khi còn gây ra những thiệt hại không đáng có cho tha nhân.
Đứng thẳng và ngẩng cao đầu là chính mình
Hiện hữu trên đời, mỗi người đều mang trong mình một sứ mệnh riêng. Chính vì vậy, ta không nên dòm ngó cuộc sống của ai hay cố gắng trở thành ai đó. Mỗi người đều phải luôn phấn đấu sống là chính mình, để trở thành một “phiên bản mới” hơn của cái tôi ngày hôm qua và để không chết đi là một bản sao vô nghĩa. Tuy vậy, để sống xác tín cho quyết định mình sẽ trở thành người nào và như thế nào, con người cần một bản lĩnh mạnh mẽ, dám đương đầu với thách thức từ “điệu cười” của số đông. Với suy nghĩ độc lập, đôi khi là tư duy lội ngược dòng, “nước đi” táo bạo trong hành động và dám sống khác biệt, con người mới phát huy được tận độ sức mạnh tiềm ẩn để vươn tới thành công và khẳng định giá trị của hiện hữu mình.
Tuy nhiên, dám khác biệt không đồng nghĩa với việc cố trở nên lập dị để đi ngược với số đông mà là can đảm sống đúng với hệ giá trị, khát vọng và hoài bão mà bản thân đã lựa chọn. Sự khác biệt mà mỗi cá nhân hướng tới cũng cần được hình thành trên cơ sở những chuẩn mực về đạo đức và thuần phong mỹ tục của xã hội. Ta sống khác biệt để in dấu cái tốt, khẳng định lý tưởng riêng của bản thân chứ không phải là nổi loạn, liều lĩnh. Sống khác biệt không phải là tách rời tập thể mà là khẳng định và làm nổi bật cái riêng trên nền tảng cái chung, là tự tin hành động và ngẩng cao đầu nhận trách nhiệm cho những quyết định của mình, bao gồm cả kết quả không mong muốn. Mang toàn bộ sức nặng của thế giới trên đôi vai mình, con người luôn phải chịu trách nhiệm về thế giới và bản thân. Bởi thế, tự do luôn đi kèm với trách nhiệm.
Bên cạnh đó, việc tôn trọng tự do của tha nhân không phải là “cổ xúy” cho lối sống quy ngã, bởi tự do của con người luôn được nhìn nhận trong khía cạnh tự do để làm điều tốt, điều thiện hảo, chân lý và cái đẹp; tự do trong vị trí, tình huống và điều kiện của một con người và tự do với tha thể[viii]. Sự thăng tiến của mỗi cá nhân phụ thuộc vào sự phát triển của xã hội. Khi con người đặt mình làm tuyệt đối, họ sẽ không là gì khác hơn là tự hủy, trở nên tầm thường đến mức không thể so sánh với những ước vọng của họ[ix]. Do đó, chủ nghĩa tự quy làm con người trở nên mù lòa trong sự ích kỷ của bản thân và làm rạn nứt mối tương quan liên vị.
Tóm lại, trong tư cách là một nhân vị độc đáo, là chủ nhân của chính mình cũng như trên tất cả những gì liên quan đến bản thân, con người tự do lựa chọn phong cách sống và hệ tư tưởng giúp để lại dấu ấn riêng biệt trên cuộc đời. Tuy nhiên, mỗi chúng ta cũng cần phải dừng lại, xem xét, thẩm định trong cái nhìn đa chiều và thậm chí thách thức lại những hành vi hay chính niềm tin của mình trong “phiên tòa” lương tâm, rồi đưa ra xác quyết cho cách hành xử của bản thân trong thế giới. Đây chính là cách thức hữu hiệu giúp con người thoát khỏi vỏ sò quy ngã, thổi bùng lên sức sống của dòng suối thông tri với tha nhân và là bệ phóng đưa họ lên đến thực tại Siêu Việt của cuộc đời.
Anna Rosa
− − − − −
[i] X. Tommaso d’Aquino, La Potenza divina, q.9, a.4, Trích theo Lm. Nguyễn Ngọc Hải, C.Ss.R, Nhân Luận triết học, Nxb Tôn Giáo, 2021, tr.79
[ii] X. Gabriel Marcel, Homo Viator, 27, Trích theo Lm. Nguyễn Ngọc Hải, C.Ss.R, Hiện hữu tương quan theo Gabriel Marcel, Nxb. Đồng Nai 2021, tr.109
[iii] X. Lm. Nguyễn Ngọc Hải, C.Ss.R, Hiện hữu tương quan…, tr.94
[iv] X. G. Marcel, Journal metaphysique, 206, trích theo Lm. Nguyễn Ngọc Hải, C.Ss.R, Hiện hữu tương quan…, tr.120
[v] X. Aristotele, Politica, I, L 253a, 27 – 29
[vi] X. M. Cozzoli, L’uomo in cammino verso, 188
[vii] X. Công đồng Vatican II, Hiến chế Vui mừng và hy vọng, số 9
[viii] X. Lm. Nguyễn Ngọc Hải, C.Ss.R, Nhân Luận triết học, tr.173
[ix] X. Gabriel Marcel, L homme problematique, 61-62, Trích theo Lm. Nguyễn Ngọc Hải, C.Ss.R, Hiện hữu tương quan theo Gabriel Marcel, tr.121
